Ιερά Μνημόσυνα, τι πρέπει να γνωρίζουμε

 

Ιερά Μνημόσυνα, τι πρέπει να γνωρίζουμε

 

Α. Τι είναι το Μνημόσυνο;

Τα ιερά μνημόσυνα είναι οι ακολουθίες που τελεί η Εκκλησία μας για την ανάπαυση των κεκοιμημένων. Η ακολουθία του μνημοσύνου δεν τελείται μόνη της αλλά πάντοτε μαζί με τη Θεία Λειτουργία. Γι’ αυτό και η ονομασία της ακολουθίας (μνημόσυνο) δεν αναφέρεται στην μνήμη του κεκοιμημένου αλλά στην μνημόνευση του κεκοιμημένου στην Θεία Λειτουργία, στις μερίδες που ο ιερέας τοποθετεί στο Άγιο Δισκάριο κατά την προετοιμασία των Τιμίων Δώρων στην Αγία Πρόθεση.

 

Β. Πότε τελούνται τα μνημόσυνα;  

Η Εκκλησία μας έχει καθιερώσει να γίνονται μνημόσυνα για τον εκλιπόντα ή την εκλιπούσα σε δύο επετείους. Η πρώτη στις 40 ημέρες και η δεύτερη στην συμπλήρωση ενός έτους από την εκδημία του κεκοιμημένου ή της κεκοιμημένης. Γι’ αυτό υπάρχουν και οι χαρακτηριστικές ονομασίες που χρησιμοποιεί ο λαός μας «τα σαράντα» και «ο χρόνος». Στην περίπτωση που οι οικείοι του κεκοιμημένου επιθυμούν την τέλεση μνημοσύνου και σε άλλες επετείους (τρίμηνα, εξάμηνα, εννιάμηνα, δίχρονα, τρίχρονα κτλ.) αυτό δεν εμποδίζεται από το τυπικό της Εκκλησίας.

Για το θέμα της ημερομηνίας των μνημοσύνων θα πρέπει να έχουμε υπ΄ όψιν τα εξής:

Τα μνημόσυνα (40μερα & ετήσια) καθορίζονται με βάση την ημερομηνία που συμπληρώνεται η επέτειος. Επειδή τις περισσότερες φορές τυχαίνει να είναι καθημερινή μέρα της εβδομάδας (Δευτέρα με Παρασκευή) συνηθίζεται το μνημόσυνο να τελείται το Σάββατο ή την Κυριακή πριν τις 40 ημέρες ή τον χρόνο. Εάν όμως για διαφόρους λόγους δεν δύναται να τελεστεί πριν την επέτειο το μνημόσυνο, δεν υπάρχει κανένας εκκλησιαστικός κανόνας που να εμποδίζει την τέλεση του μνημοσύνου μετά τις 40 ημέρες ή το χρόνο. Άλλωστε αυτή η περίπτωση εφαρμόζεται και κατά την Πασχάλιο περίοδο, που λόγω του ό,τι δεν τελούνται μνημόσυνα από το Σάββατο του Λαζάρου μέχρι την Κυριακή του Θωμά, τα 40ήμερα μνημόσυνα τελούνται ακόμα και δέκα ημέρες μετά τα ¨σαράντα¨, όπως και τα ετήσια αρκετές ημέρες μετά την συμπλήρωση του ¨Χρόνου¨.

Η ημέρα τέλεσης του μνημοσύνου μπορεί να είναι οποιαδήποτε μέρα της εβδομάδας, που μπορεί να τελεστεί Θεία Λειτουργία, αφού όπως είπαμε η τέλεση του μνημοσύνου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την Θεία Λειτουργία. Η ημέρα όμως της εβδομάδας που η Εκκλησία έχει αφιερώσει στην μνήμη των κεκοιμημένων είναι το Σάββατο με κορυφαία τα δύο κυρίως Ψυχοσάββατα των Απόκρεω και της Πεντηκοστής. Γι’ αυτό εάν δεν μπορούμε να τελέσουμε το μνημόσυνο την ημέρα που ο κεκοιμημένος συμπληρώνει την επέτειο από την εκδημία του το ορθότερο και εκκλησιαστικά συνεπές είναι να το τελέσουμε την ημέρα του Σαββάτου. Η τέλεση των μνημοσύνων την Κυριακή έχει επικρατήσει τις τελευταίες δεκαετίες λόγω της διευκόλυνσης που παρέχεται στους συγγενείς και οικείους του κεκοιμημένου να παραστούν σε αυτό αλλά δεν θα πρέπει να αγνοούμε ότι ο πένθιμος χαρακτήρας του μνημοσύνου αντίκειται στο αναστάσιμο γεγονός κάθε Κυριακής. Άλλωστε αυτή η αντίθεση αποτέλεσε σημείο αναφοράς για το «κίνημα των κολλυβάδων».

 

Μνημόσυνα ΔΕΝ τελούνται:

α) Τις Μεγάλες Δεσποτικές και Θεομητορικές Εορτές

(Χριστούγεννα, Θεοφάνεια, Μεταμορφώσεως, Εισόδια της Θεοτόκου, Κοίμηση της Θεοτόκου, Ευαγγελισμός κτλ.) (βλέπε στο τέλος περί των Δεσποτικών και Θεομητορικών Εορτών)

β) Τις καθημερινές ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (Δευτέρα- Παρασκευή) καθώς δεν τελείται Θεία Λειτουργία. Σημείωση την Τετάρτη και την Παρασκευή που τελείτε η προηγιασμένη Θεία Λειτουργία δεν τελείτε προσκομιδή για να εξαχθεί μερίδα περί της ψυχής.

γ) Από την 20η Δεκεμβρίου (μνήμη του αγίου ιερομάρτυρος Ιγνατίου του Θεοφόρου) μέχρι και την 6η Ιανουαρίου (τα Άγια Θεοφάνια)

δ) Από το Σάββατο του Λαζάρου μέχρι και την Κυριακή του Θωμά.

ε) Κατά την Ημέρα της Πανηγύρεως του Αγίου του Ναού. (την πρώτη Κυριακή μετά 14η Μαΐου εκάστου έτους)

Τις παραπάνω ημερομηνίες ΤΕΛΟΥΝΤΑΙ Τρισάγια χωρίς, όμως, κόλλυβα.

 

Γ. Πού τελούνται τα μνημόσυνα;  

Παρά το ευνόητο της απάντησης θεωρούμε σωστό να επισημάνουμε ότι ο μοναδικός χώρος τέλεσης του μνημοσύνου είναι ο Ορθόδοξος Ναός.

Και τούτο διότι υπάρχουν περιπτώσεις που προτρέπονται οι οικείοι των κεκοιμημένων (είτε από «ειδήμονες») να τελέσουν το μνημόσυνο «επί του τάφου» και όχι στην Εκκλησία προφασιζόμενοι την οικονομική επιβάρυνση και μάλιστα στην παρούσα οικονομική συγκυρία. Οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι η οικονομική προσφορά των οικείων στους ενοριακούς ναούς για τα μνημόσυνα είναι εντελώς προαιρετική και σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογείται η απαίτηση και είσπραξη συγκεκριμένου ποσού εκ μέρους των εκπροσώπων του ναού. Ως εκ τούτου, δεν ευσταθεί οιαδήποτε οικονομική «πρόφαση» περί των ανωτέρω. Πολύ περισσότερο όταν εκκλησιαστικώς όπως ήδη αναφέραμε δεν νοείται μνημόσυνο άνευ Θείας Λειτουργίας. Επομένως επί του τάφου μόνο «Τρισάγιο» δύναται να ψαλλεί, το οποίο σε καμία περίπτωση δεν υποκαθιστά το μνημόσυνο.

 

Δ. Τι χρειάζεται για να γίνει το μνημόσυνο;  

Στην περίπτωση που θέλουμε να τελεστεί μνημόσυνο στην μνήμη του αγαπημένου μας προσώπου θα πρέπει να έρθουμε στο ναό και να συναντηθούμε με τον ιερέα.

Αφού καθοριστεί η ημερομηνία και η ώρα τέλεσης θα πρέπει να γνωρίζουμε τα εξής :

  Από το εσπέρας της παραμονής του Μνημοσύνου θα πρέπει να φέρεις στον Ναό τα εξής :

1) Ένα Πρόσφορο, κατά προτίμηση Ζυμωτό,

2) Ένα μπουκάλι Κρασί (το κρασί της Θ. Λειτουργίας) κατά προτίμηση «Ρούσσος» ή «Βυζαντινό»,

3) Ένα μπουκάλι Αγνό Ελαιόλαδο,

4) Ένα μασουράκι καρβουνάκια,

5) Λίγο Μοσχοθυμίαμα

6) Δύο Ανθοδέσμες (προαιρετικά).

Ανήμερα το πρωί της ημέρας που θα γίνει το μνημόσυνο, από τις 07:30 το πρωί, που ανοίγει ο Ναός, και μέχρι το αργότερο τις 09:00, θα πρέπει να φέρεις τον δίσκο ή το πιάτο με τα κόλλυβα.

Φροντίζουμε να προσέλθουμε πριν την έναρξη της Θ. Λειτουργίας (ιδιαίτερα η οικογένεια του εκλιπόντος ή της εκλιπούσης) καθώς η παρουσία μας μόνο στο μνημόσυνο προσβάλλει το  Μέγα Μυστήριο της Θείας Λειτουργίας. 

Τα μνημόσυνα αποτελούν κοινή προσευχή όλων των εκκλησιαζομένων και όχι προσωπικό γεγονός των οικείων του εκλιπόντος ή της εκλιπούσης. Για το λόγο αυτό είναι απαράδεκτη η τακτική της αποχώρησης κάποιων πιστών πριν ή μετά το «Δι’ ευχών» της Θείας Λειτουργίας όπως βέβαια και η αργοπορημένη προσέλευση των οικείων για το μνημόσυνο όπως προαναφέραμε.

Εξ αιτίας των παραπάνω είναι ανάρμοστη η ξεχωριστή τέλεση μνημοσύνων. Γι’ αυτό στο Ναό μας τα μνημόσυνα τελούνται πάντοτε μαζί.

 

 Ε. Πως προετοιμαζόμαστε πνευματικά για το μνημόσυνο;  

Αναφερθήκαμε μέχρι εδώ στις λεπτομέρειες για την προετοιμασία και την τέλεση του μνημοσύνου αλλά το κύριο μέλημά μας θα πρέπει να είναι η πνευματική μας προετοιμασία για την συμμετοχή μας στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και το μνημόσυνο του προσφιλούς μας προσώπου. Υπάρχει η συνήθεια την ημέρα του μνημοσύνου να μεταλαμβάνουν κάποια μέλη ή όλη η οικογένεια του κεκοιμημένου ή της κεκοιμημένης για να τηρούν το «έθιμο» όπως λένε. Δυστυχώς τις περισσότερες φορές αυτό γίνεται χωρίς συνείδηση και ορθή πίστη καθώς θεωρείται ότι αρκεί μόνο μία μικρή ή μεγάλη νηστεία για να προσέλθει ο συγγενής του εκλιπόντος ή της εκλιπούσης στο Μυστήριο της Θείας Μεταλήψεως. Παράλληλα αγνοείται και παραμερίζεται συνειδητά, αν και γνωρίζουμε την αναγκαιότητά του, το Μυστήριο της Μετανοίας όπως ο ίδιος ο Χριστός το παρέδωσε στους Αγίους Αποστόλους καθώς βέβαια και το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Αποτελεί παραλογισμό και ασφαλώς αιρετική συμπεριφορά, η επιλογή του ενός και όχι του άλλου Μυστηρίου και αποτελεί καθαρή προσβολή και για το Θεανδρικό Πρόσωπο του Κυρίου αλλά και για το πρόσωπο του κεκοιμημένου αφού θεωρείται ότι τελούμε το μνημόσυνο για την ψυχική ωφέλεια και ανάπαυσή του από τον Αναστάντα Χριστό.

 

Στ. Τι συμβολίζουν τα υλικά που περιέχουν τα κόλλυβα;

Το σιτάρι είναι το βασικό στοιχείο για να φτιάξει κανείς κόλλυβα όμως τα υπόλοιπα υλικά ποικίλουν από τόπο σε τόπο. Λένε πως τα υλικά πρέπει να είναι 9 όσες και οι τάξεις των Αγγέλων και το καθένα έχει ξεχωριστό συμβολισμό.

Το στάρι: Είναι το σύμβολο της γης και συμβολίζει και την ψυχή του νεκρού.

Το ρόδι: Με αυτό ο Άδης κράτησε την Περσεφόνη στον κάτω κόσμο, βέβαια οι χριστιανοί στο ρόδι συμβολίζουν την λαμπρότητα του παραδείσου.

Τα ασπρισμένα αμύγδαλα ή τα καρύδια: συμβολίζουν τα γυμνά οστά για να μας θυμίζουν την μοίρα που θα έχουμε όλοι.

Τα μπαχαρικά: Είναι τα αρώματα αυτού του κόσμου.

Ο μαϊντανός (σε κάποιες παραλλαγές ο δυόσμος) Είναι η ευχή για ανάπαυση “εν τόπω χλοερώ”.

Οι ξηροί καρποί: Είναι η ζωή που αναπαράγεται.

Το τρίμμα από τα στραγάλια ή η φρυγανιά ή το αλεύρι: Συμβολίζει το ελαφρύ χώμα.

Η σταφίδα: Από τα αρχαία χρόνια συμβολίζει τον Διόνυσο και την γλύκα της ζωής έως τον Χριστό που είναι η άμπελος. Και τέλος…

Η ζάχαρη που συμβολίζει τον γλυκό παράδεισο ενώ η λευκότητά της, συμβολίζει το χρώμα του θριάμβου και το «άληκτο φώς».

 

Ζ. Τι συμβολίζουν τα κόλλυβα;

Τα κόλλυβα συμβολίζουν την κοινή ανάσταση των ανθρώπων. Δηλαδή όπως ο σπόρος του σιταριού πέφτει στη γη, θάβεται και χωνεύεται και σαπίζει χωρίς όμως να φθαρεί και στη συνέχεια φυτρώνει καλύτερος και ωραιότερος, έτσι και το νεκρό σώμα του ανθρώπου θάβεται στη γη και σαπίζει, για να αναστηθεί και πάλι άφθαρτο και ένδοξο και αιώνιο.  Την ωραία αυτή εικόνα μας δίδει ο απόστολος Παύλος στην Α΄ προς Κορινθίους Επιστολή (κεφ. 12, στίχοι 35-44). Την ίδια εικόνα για την Ανάστασή Του χρησιμοποίησε και ο Χριστός (ευαγγέλιο Ιωάννη, κεφ. 12, στίχ. 24).

Κόλλυβο είναι βρασμένο σιτάρι, το όποιο σιτάρι είναι σύμβολο του ανθρώπινου σώματος, επειδή το ανθρώπινο σώμα τρέφεται και αυξάνει με το σιτάρι. Γι’ αυτό άλλωστε και ο Κύριος παρομοίασε το θεοϋπόστατο Σώμα Του με το σπυρί του σιταριού, έτσι λέγοντας στο 12ο κεφάλαιο του κατά Ιωάννη αγίου Ευαγγελίου: «Το σπυρί του σιταριού εάν πέφτοντας στη γη δεν πεθάνει, μένει μοναχό του (και δεν πολλαπλασιάζεται), εάν όμως πεθάνει, πολύ καρπό φέρνει». Είπε εξάλλου και ο μακάριος Παύλος στην προς Κορινθίους Α’ επιστολή (κεφάλαιο 16): «Εκείνο που εσύ σπέρνεις δεν ζωογονείται, εάν πρώτα δεν πεθάνει», και τούτο, γιατί θάβεται στη γη το νεκρό σώμα και σαπίζει, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το σπυρί του σιταριού. Απ’ αυτή, λοιπόν, την παρομοίωση πήρε την αφορμή η Εκκλησία του Χριστού και τελεί τα αποκαλούμενα κόλλυβα, τόσο αυτά που προσφέρονται στις εορτές των αγίων, όσο και αυτά που προσφέρονται στα μνημόσυνα των κεκοιμημένων εν Χριστώ αδελφών μας.

Ο δεύτερος λόγος για τον όποιο βράζουμε το σιτάρι είναι, για να φανερώνεται με το βράσιμο η διάλυση και η φθορά των σωμάτων των κεκοιμημένων, των οποίων σύμβολα είναι τα κόλλυβα. Και όπως το βρασμένο σιτάρι δεν μπορεί βέβαια να βλαστήσει με φυσικό τρόπο, μπορεί όμως και παραμπορεί με υπερφυσικό, δηλαδή με την άπειρη δύναμη του Θεού, ο όποιος μπορεί να πραγματοποιήσει τα πάντα, έτσι παρομοίως και τα νεκρά σώματα, τα όποια έχουν διαλυθεί στα μέρη από τα όποια συναρμόσθηκαν, δεν μπορούν βέβαια μ’ φυσικό τρόπο να αναστηθούν και να ξαναζωντανέψουν, με υπερφυσικό όμως τρόπο, δηλαδή με την παντοδυναμία του Θεού, μπορούν και πάρα πολύ μάλιστα. Γι΄ αυτό όλοι ομολογούμε ότι η ανάσταση των νεκρών είναι έργο πού ξεπερνά όλους τους όρους της φύσεως.

 

Η. Βοηθάνε τα κόλλυβα τις ψυχές των κεκοιμημένων;

Η καθιέρωση από την Εκκλησία ειδικών τελετών και προσευχών υπέρ «μακαρίας μνήμης και αναπαύσεως των ψυχών» των εν Χριστώ κοιμηθέντων, εκ μέρους των ζώντων ακόμη αδελφών τους, οφείλεται σε δογματικούς λόγους, αλλά και λόγω κληρονομιάς προχριστιανικών θρησκευμάτων.

Με αυτά υποβάλουμε αίτηση χάριτος για τους κεκοιμημένους μας στον δίκαιο Κριτή, επειδή ο Θεός είναι φιλάνθρωπος και η τελική κρίση ακόμη δεν έγινε. Κατά την τελετή της σχετικής ιεροπραξίας ο ιερέας εύχεται υπέρ των κεκοιμημένων (προσευχές), ενώ οι συγγενείς, τρώγοντας τα κόλλυβα με το σχετικό κέρασμα ή το γεύμα που συνήθως προσφέρεται (ελεημοσύνες), εύχονται· «Ο Θεός να τον αναπαύσει».

 

Συγκεκριμένα τους κεκοιμημένους μας τους βοηθάμε·

Πρώτον με προσευχές·

(α) με την ευχή, Κύριε Ιησού Χριστέ ανάπαυσε τον ή τους δούλους σου…,

(β) με το πρόσφορο - ζυμωτό- που το παρασκευάζουμε εμείς και το πάμε στον ναό με τα ονόματα των ζώντων και κεκοιμημένων

(γ) με τα κόλλυβα –τα τρισάγια ή τα μνημόσυνα,

(δ) με τη συμμετοχή μας σε σαρανταλείτουργα και

(ε) με ιδιαίτερες (όχι ιδιωτικές) Θείες Λειτουργίες και σωστή συμμετοχή μας σ’ αυτές· (είναι η πιο ευπρόσδεκτη θυσία και προσφορά στο Θεό).

 

Δεύτερον τους βοηθάμε με ελεημοσύνες· Πρόκειται για την βοήθεια που προσφέρει ο πιστός στον Θεό (στο παγκάρι του ναού για το κερί, χρήματα για το κτίσιμο του ναού, συμμετοχή στην αγιογράφηση του ναού κλπ.) και στον άνθρωπο (σε πτωχούς, ιδρύματα, φιλανθρωπικούς συλλόγους, γραφεία εξωτερικής ιεραποστολής, αλλά και για τους κεκοιμημένους μας).

 

Η αξία της ελεημοσύνης·

Ο κάθε χριστιανός βάσει της αγίας Γραφής και των αγίων Πατέρων, οφείλει να προσφέρει βοήθεια κάθε μήνα το ένα δέκατο από τα έσοδά του (τη λεγόμενη δεκάτη), κατ’ ελάχιστον. Η αξία και η ωφέλεια της ελεημοσύνης είναι τεράστια και γι’ αυτή μιλούν όλοι οι Πατέρες της Εκκλησίας. «Ακούστηκε η προσευχή σου και ο Θεός θυμήθηκε τις ελεημοσύνες σου και γι’ αυτό πραγματοποιεί τους πόθους σου» (Πράξ. ι΄ 31). «Αυτά που προσφέρονται με πίστη στον Θεό, φέρνουν πίσω πλούσια την ανταμοιβή, τόσο σε εκείνον που προσφέρει, όσο και σε εκείνον για τον οποίο προσφέρονται» (Άγιος Γρηγόριος ο Διάλογος). «Στη διαθήκη σου βάλε να σε κληρονομήσει μαζί με τα παιδιά σου ο Δεσπότης Χριστός. Βάλε στο χαρτί και το όνομα του Κριτή και μη παραλείπεις τους πτωχούς». «Ας προσφέρουμε γι’ αυτούς που έφυγαν ελεημοσύνες, διότι πραγματικά αυτές τους εξασφαλίζουν μεγάλη βελτίωση και ωφέλεια» (Άγιος Ι. Χρυσόστομος). «Όπως ανακουφίζουμε τους φυλακισμένους με αναψυκτικά κ.τ.λ. που τους πηγαίνουμε, έτσι τους νεκρούς τους ανακουφίζουμε με τις προσευχές και τις ελεημοσύνες που κάνουμε για την ψυχή τους» (Γέροντας Παΐσιος). Η ανωτέρω βοήθεια φαίνεται εναργέστατα και στη διήγηση του Παπαδημήτρη Γκαγκαστάθη στο ομώνυμο βιβλίο, στη σελ. 81. «Ο Θεός θέλει να βοηθήσει τους κεκοιμημένους, γιατί πονάει για τη σωτηρία τους…Με τα κόλλυβα του δίνουμε το δικαίωμα να επεμβαίνει…Γι’ αυτό η Εκκλησία μας έχει τα κόλλυβα και τα μνημόσυνα…Έχουν την δυνατότητα και από την κόλαση να βγάλουν ψυχή» (Γ. Παΐσιος, ΛΟΓΟΙ Δ΄σελ. 278).

 

Θ. Χρόνος των μνημοσύνων·

Η διάκριση των Μνημόσυνων σε «τρίτα», «ένατα» κτλ. είναι παλαιότατη και απαντά στις Αποστολικές Διαταγές. Τα «τριήμερα» που κάνουμε μετά το θάνατο του ανθρώπου μας, τελούνται κατά τον τύπο της Αγίας Τριάδας και δια τον τριημέρως εγερθέντα Χριστό, τον οποίο παρακαλούμε να αναπαύσει τον κοιμηθέντα μετά δικαίων. Τα εννιάμερα μνημόσυνα τελούνται επειδή στις εννέα ημέρες αρχίζει να διαλύεται ο κοιμηθείς «εις τα εξ ών συνετέθη» και παρακαλούμε τον Θεό να τον συγκαταριθμήσει με τα εννέα άυλα τάγματα των Αγγέλων.

Τα σαραντάμερα ή τεσσαρακονθήμερα τελούνται επειδή την τεσσαρακοστή ημέρα λαμβάνεται η απόφαση για τον κοιμηθέντα και απέρχεται όπου κρίνει ο φιλάνθρωπος Θεός (εκ δεξιών ή εξ αριστερών) ανάλογα με τη ζωή του.

Εκτός αυτών των μνημόσυνων κάνουμε τα τρίμηνα, εξάμηνα, εννιάμηνα και τα ετήσια. Μπορούμε όμως και όποτε θέλουμε να κάνουμε κόλλυβα, οποιαδήποτε ημέρα της εβδομάδας, εφ’ όσον θέλουμε να φροντίσουμε συχνότερα τα προσφιλή μας κεκοιμημένα πρόσωπα. «Τα καλύτερο από όλα τα μνημόσυνα που μπορούμε να κάνουμε για τους κεκοιμημένους μας είναι η προσεκτική ζωή μας, για να κόψουμε τα ελαττώματά μας… εκτός από την δική μας ανακούφιση, έχει ως αποτέλεσμα και την ανακούφιση των κεκοιμημένων προπάππων όλης της γενεάς μας» (Γέροντας Παΐσιος, σελ.279).

Τα μνημόσυνα τελούνται κανονικά την ημέρα του Σαββάτου που είναι ημέρα των κεκοιμημένων, ενώ τις καθημερινές τελούνται τρισάγια. Τις Κυριακές, κανονικά, δεν τελούνται μνημόσυνα επειδή είναι ημέρα αναστάσεως. Επειδή παρατηρούνται συγχύσεις, διευκρινίζεται ότι τα Ψυχοσάββατα είναι δύο. Της Απόκρεω και της Πεντηκοστής.

 

Εύχομαι το φυλλάδιο αυτό να σας βοηθήσει.

Ο Θεός δια πρεσβειών πάντων των Αγίων και της Θεοτόκου να βρίσκετε πάντοτε δίπλα μας.