Πέμπτη 28 Μαρτίου 2019

ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ … Η ΕΠΑΝΕΚΚΙΝΗΣΗ

Αναδημοσίευση από το ενημερωτικό Φυλλάδιο 
του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου 
(Νέας Ζωής) Περιστερίου   


ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ … Η ΕΠΑΝΕΚΚΙΝΗΣΗ







Μην αφήνεις … 








να σε φοβίζουν …













Αυτοί που δήθεν ξέρουν ...





ΓΕΝΙΚΑ:
  Το μυστήριο της Ιεράς Εξομολογήσεως, όπως και όλα τα μυστήρια της Εκκλησίας μας είναι ένας δρόμος, για τη θέωση του ανθρώπου, για τον αγιασμό του. Η Εξομολόγηση μέσα από την μετάνοια, μας οδηγεί και πάλι σε κοινωνία με τη ζωή της Εκκλησίας. Πρόκειται δηλαδή ουσιαστικά για μια επανέναρξη της παρουσίας του Θεού στη ζωή μας η οποία διακόπηκε από τις επιλογές μας, γι’ αυτό και ονομάζεται από τους πατέρες της Εκκλησίας ‘‘λουτρό δακρύων’’ ή ‘‘δεύτερο Βάπτισμα’’. Και αν η μετάνοια-μεταβολή του νου-είναι το πρώτο μέρος του μυστηρίου, το δεύτερο είναι η εξομολόγηση. Δηλαδή, η ενώπιον του πνευματικού ειλικρινή ομολογία των αμαρτιών μας, των λαθών, των αστοχιών μας.
   Στην καθημερινότητά μας ο θάνατος μοιάζει να νικά τη ζωή. Οι παντός είδους ανθρώπινες εξουσίες (οικονομικές, ιδεολογικές, πολιτικές κ.ο.κ) μοιάζουν ανεξέλεγκτες και παντοδύναμες. Συκοφαντούν και καταδικάζουν σε θάνατο όχι μόνο ανθρώπους, αλλά και τον Θεό. Γίνεται ασταμάτητα μια προσπάθεια να εκριζωθεί ο Θεός από τις καρδίες των ανθρώπων. Έτσι τα διάφορα προσωπεία του θανάτου, ο πόνος, η ένδεια, η αδικία, η αλαζονική κακομεταχείρηση του πλησίον, οι τυραννίες, η επιβολή της ανηθικότητας, ο ρατσισμός, ασκούν ένα καθημερινό bullying στις ψυχές των ανθρώπων με τρόπο που αυτά να φαντάζουν πανίσχυρα και ικανά να επιβάλλουν τη δηλητηριώδη επικράτειά τους. Όλα αυτά γίνονται αβάσταχτα, όταν λείπει η ελπίδα, η αγάπη και εν τέλει η βεβαιότητα της Ανάστασης. Και εκεί βρίσκεται η διαφορετικότητα του μηνύματος της Εκκλησίας.
   Ο άνθρωπος πριν από την έλευση του Χριστού πορευόταν «εν χώρα και σκιά θανάτου» (Ησ. 9,1), μακριά από τον Θεό, υποχείριος της αμαρτίας, του διαβόλου και του θανάτου. Η κατάσταση αυτή ήταν μοιραία για τον άνθρωπο, ο οποίος ήταν αδύνατο να σωθεί με τις δικές του μόνο δυνάμεις. Ο «Προμηθεύς Δεσμώτης» του Αισχύλου εικονίζει ακριβώς αυτήν τραγική και αδιέξοδη για τον άνθρωπο κατάσταση.
   Είναι γεγονός αναμφισβήτητο, ότι όλοι οι άνθρωποι αμαρτάνουμε, «ότι ουκ έστιν άνθρωπος, ος ζήσεται, και ουχ αμαρτήσει». Εκείνο όμως το οποίο διακρίνει τον Χριστιανό από τον μη Χριστιανό δεν είναι η αναμαρτησία, αλλά η μετάνοια. Χριστιανός είναι αυτός που αισθάνεται πως δεν μπορεί ούτε μια φορά να σηκωθεί αν δεν τον στηρίξει η Αγάπη του Θεού.
   Με το παρόν ενοριακό μας φυλλάδιο επιχειρούμε να καταθέσουμε τον ποιμαντικό μας προβληματισμό, να οδηγήσουμε σε μια κατανόηση του ρόλου του μυστηρίου μέσα στη Ζωή της Εκκλησίας, στην συνειδητοποίηση, ότι η εξομολόγηση είναι ένα μυστήριο αγάπης και ελευθερίας. Αγάπης του Θεού για τον άνθρωπο, ο οποίος μέσα από το έργο της θείας οικονομίας έρχεται να μας συναντήσει και να μας σώσει. Να μας κάνει μέτοχους της δικής Του ζωής. Ελευθερίας από τα δεσμά της αμαρτίας.

Τι είναι η Εξομολόγηση;
   Αναφέραμε ήδη ότι η Εξομολόγηση είναι ένας δρόμος, όπως όλα τα Μυστήρια της Εκκλησίας, για τη θέωση του ανθρώπου, για τον αγιασμό του. Μας δίνει τη δυνατότητα να «συμφιλιωθούμε» με τον Θεό, να εξετάσουμε τη πίστη και τη ζωή μας.
  Η Εξομολόγηση μας απαλλάσσει από το βάρος της αμαρτίας. Επιπλέον μας δίνει την ευκαιρία να συζητήσουμε τους βαθύτερους προβληματισμούς μας, να δεχτούμε συμβουλές, να ενισχυθούμε πνευματικά, να κατηχηθούμε σε θέματα που δεν τα γνωρίζουμε καθόλου ή τα γνωρίζουμε πλημμελώς. Ο Κύριος μας είπε πολύ καθαρά: «ου γαρ ήλθον ίνα κρίνω τον κόσμον, αλλ’ ίνα σώσω τον κόσμον» ( Ιωάν. 12,47) δεν ήρθα να κρίνω τον κόσμο αλλά να τον σώσω. Έτσι και στην πνευματική ζωή. Δεν πηγαίνω στην Εκκλησία επειδή ζω ηθικά, αλλά πηγαίνω στην Εκκλησία ακριβώς επειδή είμαι ανήθικος και αμαρτωλός και χρειάζομαι θεραπεία. Μακάρι να ζω μια καθαρή ζωή όπως έζησε ο Κύριος, όμως εάν δεν ζω δεν σημαίνει ότι δεν έχω «δικαίωμα» να είμαι στην Εκκλησία Του. Όπως είπε και ο Κύριος: «ουκ ήλθον καλέσαι δικαίους, αλλά αμαρτωλούς εις μετάνοιαν». Και εκεί βρίσκεται το κέντρο βάρους: στην ΜΕΤΑΝΟΙΑ μας.

Πώς καθιερώθηκε; Μήπως πρόκειται για επινόηση της Εκκλησίας και των κληρικών;
  Το απολυτρωτικό του έργο ο Κύριος θέλησε να συνεχισθεί «έως της συντελείας του αιώνος», γι’ αυτό μετά την Ανάσταση Του εμφανίστηκε στους μαθητές λέγοντας τους «αν τινών αφήτε τας αμαρτίας, αφίενται αυτοίς· αν τινών κρατήτε, κεκράτηνται» (Ιωάν. 20,21) επιβεβαιώνοντας με τα λόγια του, την υπόσχεση που είχε δώσει Απόστολο Πέτρο και δι αυτού σε όλους τους Αποστόλους και σε όλη την Εκκλησία.
  Οι Απόστολοι μετέδωσαν το χάρισμα αυτό στους επισκόπους και στους πρεσβυτέρους της Εκκλησίας. Έτσι, μέσω της κανονικής χειροτονίας των κληρικών διαιωνίζεται και διασφαλίζεται το έργο της σωτηρίας.
   Μ’ αυτόν τον τρόπο, ο Χριστός χάρισε στον άνθρωπο το ιατρείο, για να θεραπεύεται από την ασθένεια της αμαρτίας με την χάρη που απορρέει από την θυσία Του, εφ’ όσον, βέβαια και αυτός συναισθάνεται την κατάστασή του, συντρίβεται, μετανοεί και καταφεύγει ελεύθερα στο μυστήριο της αγάπης και της φιλανθρωπίας του Θεού, το «δεύτερο βάπτισμα».

Είναι απαραίτητη η Εξομολόγηση για όλους;
   Μόνο ένας αναμάρτητος δεν χρειάζεται Εξομολόγηση. Ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος γράφει ότι, όποιος θεωρεί τον εαυτό του αναμάρτητο βρίσκεται σε πλάνη και μακριά από την αλήθεια (Α’ Ιω. 1, 8). Αλλά και ο μόνος αναμάρτητος, ο  Χριστός, δέχτηκε το βάπτισμα της μετάνοιας από το Πρόδρομο και έδειξε με αυτήν του την πράξη την αναγκαιότητα του Μυστηρίου. Γι’ αυτό η Εξομολόγηση αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ορθόδοξης χριστιανικής ζωής, «Επί πλείον πλύνόν με από της ανομίας μου και από της αμαρτίας μου καθάρισόν με». (50ος Ψαλμός).

Ποιος μπορεί να εξομολογεί;
  Η Εξομολόγηση γίνεται σε ένα πνευματικό, δηλαδή σε ιερέα, ο οποίος έχει επιλεγεί-οριστεί από τον Επίσκοπο του ειδικά γι’ αυτό το έργο.
  Ο πνευματικός δεν είναι σύμβουλος που δίνει οδηγίες, δεν είναι ο δάσκαλος που διδάσκει, ούτε ο εισαγγελέας που ελέγχει. Ο πνευματικός είναι ο πατέρας που αγκαλιάζει, ο φίλος που ελευθερώνει, ο αδελφός που συγχωρεί.  Είναι ο μυσταγωγός που ιερουργεί, το μυστήριο της ψυχής. Δεν είναι αυτός που ξέρει τα πάντα, είναι αυτός που αγαπά. Παράλληλα όμως γνωρίζει τις αλήθειες της πίστεως και να τις καταθέτει σε κάθε περίσταση, οφείλοντας ταυτόχρονα να βρίσκεται σε επαφή με την εποχή του και την σύγχρονη πραγματικότητα. Σαφής άλλωστε είναι η εντολή του ίδιου του Κυρίου μας, «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, διδάσκοντες αυτούς τηρείν πάντα όσα ενετειλάμην υμίν· και ιδού εγώ μεθ’ υμών ειμί πάσας τα ημέρας, μέχρι της συντέλειας του αιώνος». ( Μτθ. 28, 19-20).

Και ο πνευματικός έχει αμαρτίες;
  Ποιος το αμφισβητεί αυτό; Ουδείς αναμάρτητος. Ο πνευματικός δεν συγχωρεί τις αμαρτίες μας με τη δική του αγιότητα ή δύναμη, αλλά με τη χάρη που του δόθηκε από τον Θεό αυτός μεσολαβεί μόνο. Τις δικές του αμαρτίες φροντίζει να τις εξομολογείται και αυτός σε κάποιον άλλον πνευματικό. «Δεν ήρθα να καλέσω δικαίους, αλλά αμαρτωλούς σε μετάνοια» (Μάρκ. 2:17). Ας γνωρίζουμε λοιπόν οι τυχόν αμαρτίες του Ιερέως δεν εμποδίζουν τη Θεία Χάρη του μυστηρίου.
  Οι Άγιοι μας δεν είναι όντα που ήρθαν ουρανοκατέβατα αλλά άνθρωποι από στάχτη και αίμα που άγγιξαν τα κράσπεδα του ουρανού λόγω της ταπείνωσης που είχαν. Μείνανε μέσα στην Εκκλησία ακόμα και τότε που αμάρτησαν βαριά. Δεν εγκατέλειψαν την μετάνοια ακόμη και σε στιγμές που η λογική τους, τους έδειχνε το δρόμο προς την απώλεια. Δεν σταύρωσαν τον Χριστό ακόμα και τότε που Τον πρόδιδαν καθημερινά.

Πώς γίνεται; Κάθε πότε γίνεται;
  Η Εξομολόγηση δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως ένα ακόμη «θρησκευτικό χρέος» που πρέπει απλά να εκπληρώσουμε επειδή ίσως πλησιάζει κάποια γιορτή αλλά ως ένα μυστήριο – πρόσκληση για μετάνοια, επιμελημένης εσωτερικής διεργασίας, λύπης και συντριβής για την απομάκρυνση μας από τον Θεό.
  Ας αφήσουμε την ψυχή και την καρδία μας να μιλήσουν. Δεν χρειάζεται μεσολάβηση για να κλειστεί ραντεβού, ούτε βέβαια χρειάζεται να το διαφημίζουμε όπως ακούμε από πολλούς: «εγώ θα πάω να εξομολογηθώ» - αν το έχεις ανάγκη βεβαίως και θα πας. Δεν γίνεται απολογία, αλλά κατάθεση ψυχής με πρώτιστα όμως διάθεση μετάνοιας. Η εξομολόγηση δεν είναι ανάκριση. Ο Εξομολόγος είναι μόνο μάρτυρας όχι κατήγορος.
  Ας δούμε επίσης το μυστήριο και ως μία ευκαιρία να συμβουλευτούμε τον πνευματικό για κάποιο θέμα που μας απασχολεί. Όταν δε ολοκληρώσουμε την Εξομολόγηση, γονατίζουμε και ο πνευματικός βάζοντας το πετραχήλι (σύμβολο της ιερατικής λειτουργίας του) πάνω στο κεφάλι μας ζητά από τον Θεό την άφεση των αμαρτιών μας. Φεύγοντας ασπαζόμαστε το πετραχήλι και το χέρι του πνευματικού.
  Ας προσπαθήσουμε λοιπόν όλοι μας (κληρικοί και λαϊκοί) να εμφυσήσουμε στους ανθρώπους, ότι η εξομολόγηση δεν είναι κάτι το οποίο πρέπει να φοβούνται, κάτι που εξαντλείται στο συμβολικό, το παροδικό των ανθρωπίνων παραδόσεων ή δοξασιών, των φολκλορικών εθίμων και παραδόσεων, αλλά είναι μια ευκαιρία συνάντησης – επανεκκίνησης της σχέσης μας πρωτίστως με τον Θεό αλλά και τους συνανθρώπους μας.

Τι πρέπει να πω στην Εξομολόγηση; Δε σκότωσα, ούτε έκλεψα… τί να εξομολογηθώ;
  Όταν έχουμε μια τέτοια απορία, αποκαλύπτουμε, ότι δε γνωρίζουμε τη διδασκαλία του Χριστού. Η ερώτηση δείχνει έλλειψη αυτογνωσίας και αυτοκριτικής. Δεν θεωρεί η Εκκλησία μεγάλο κατόρθωμα το να μην σκοτώσεις, το να μην κλέψεις. Το θέμα είναι τι γίνεται στην καρδία. Και δυστυχώς εδώ καλλιεργούνται από πολλούς απίστευτες φαρισαϊκές ψευδαισθήσεις.
  Η παραπάνω απορία μάλλον οφείλεται στο ότι δεν γνωρίσουμε τις αλήθειες της πίστεως μας αλλά και ότι εξομολογούμαστε σπάνια. Δυστυχώς πολλοί εξομολογούνται, λίγοι μετανοούν (Αιμιλιανός Σιμωνοπετρίτης). Η Εκκλησία δεν κρίνει, συγχωρεί. Τη κρίση την αφήνει στο Θεό.
  Είναι απαραίτητο λοιπόν, πριν προσέλθουμε στον πνευματικό, να καθίσουμε σ’ ένα ήσυχο μέρος, να προσευχηθούμε θερμά στον Θεό να μας δώσει αληθινή μετάνοια. Να φωτίσει να κρυπτά της καρδιάς μας και να κάνουμε μια όσο το δυνατόν τίμια βυθοσκόπηση και αυτοέλεγχο. 

Δεν πάω στον Ιερέα της ενορίας μου γιατί φοβάμαι ότι θα πει αυτά που θα εξομολογηθώ.
   Μια ακόμη εύκολη δικαιολογία για να μην προσέλθουμε στο Μυστήριο. Κάθε πνευματικός έχει ιερό καθήκον να τηρεί το απόρρητο της Εξομολογήσεως, το οποίο μάλιστα αναγνωρίζεται και κατοχυρώνεται από τον νόμο. Σε περίπτωση παραβάσεως ελέγχεται από τον επίσκοπο του και την εκκλησιαστική δικαιοσύνη. Το να φέρνουμε παραδείγματα κάποιων ανώνυμων γνωστών αγνώστων ή ακραίων κατακριτέων περιπτώσεων μάλλον υποκρύπτουν τελικά δική μας μη θέληση για να προσέλθουμε στο Μυστήριο.
  Επίσης θα μπορούσαμε να πούμε ότι σ’ αυτήν την κατηγορία των ανθρώπων δεν κρύβεται μια θλίψη για το λάθος τους, μια διάθεση αυτοκριτικής αλλά ο φόβος ότι με την κοινολόγηση πραγμάτων μάλλον θίγεται η αξιοπρέπεια τους και το εκκλησιαστικό – κοινωνικό τους prestige.

Κάποιος γνωστός μου έδωσε ένα «κατάλογο αμαρτιών». Πραγματικά τρόμαξα. Αποφάσισα να μην πάω ποτέ για Εξομολόγηση.
  Ένας ακόμη επηρεασμός δυτικής προέλευσης είναι οι διάφοροι κατάλογοι «απαριθμήσεως αμαρτιών». Μία άλλη τραγικότητα που βιώνει η Εκκλησία μας και καλλιεργείται σε κύκλους–οπαδικούς–συνδέσμους super Ορθοδόξων. Πρόκειται για μια αντίληψη που καλλιεργήθηκε στα χριστιανικά περιβάλλοντα της Δύσεως, και πέρασε ως άποψη σε πολλούς χριστιανούς μας, ταυτίζοντας την έννοια της αμαρτίας με την νομική παράβαση. Νιώθουν ότι η σωτηρία τους περνάει μέσα από μια ατομική δικαίωση και εξιλέωση. Συνδέουν τις ανθρώπινες συνειδήσεις, τη χριστιανική ηθική με ένα πλήθος αδιεξόδων και ψυχολογικών συμπλεγμάτων.
  Ως προσπάθειες μπορεί να ξεκίνησαν με καλοπροαίρετες διαθέσεις αλλά δυστυχώς κατέληξαν στο να αποπροσανατολίζουν και να προκαλούν σύγχυση στις ψυχές των ανθρώπων. Διακινούνται από ανθρώπους που ναι μεν διαθέτουν ζήλο, αλλά παράλληλα πολύ αφέλεια, δικανισμό και ας μου επιτραπεί και πολύ ή λίγη ψυχοπαθολογία. Δίνουν ως κείμενα μια απίστευτη βαρύτητα σε αμαρτήματα που σχετίζονται με το ανθρώπινο σώμα δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο ενοχές στους ανθρώπους ακόμη και για την πιο απλή εκδήλωση χαράς.
   Το μεγαλύτερο δράμα για τον σύγχρονο άνθρωπο – αλλά και η μεγαλύτερη αμαρτία για κάποιους που δηλώνουν σωτήρες της Εκκλησιάς – είναι αυτό ακριβώς: Μικρό το ότι στερούν από τον άνθρωπο το ίχνος ελπίδας που τόσο απεγνωσμένα ψάχνει, καθώς κάποιοι που θεωρούν τον εαυτό τους εντός της Εκκλησίας, του το καταστρέφουν, του το διαψεύδουν, διαστρεβλώνοντας το.
  Θέλεις να προσμετρήσεις και να ψηλαφίσεις την πίστη σου ή την απιστία σου;
Δεν έχεις παρά να αφουγκραστείς την ποιότητα της αγάπης σου. Τίποτε παραπάνω. 
Λοιπόν που καταλήγεις;

Αν ξεχάσω κάποια αμαρτία; Αν κρύψω κάποια από ντροπή;
  Ο διάβολος εύκολα μας ρίχνει στην παγίδα του αλλά τότε δεν αισθανόμαστε ντροπή. Η ντροπή έρχεται μετά όταν πρέπει να εξομολογηθούμε. Γιατί; Και έτσι φυσικά η παγίδα του συνεχίζεται.
  Αν ξεχάσαμε κάτι και εφόσον δεν είναι σοβαρό, μπορούμε να το αναφέρουμε στην επόμενη Εξομολόγηση. Αν όμως παραλείψαμε κάποια αμαρτία εσκεμμένα, τότε δεν πρέπει να θεωρούμε, ότι μας δόθηκε άφεση και δεν πρέπει να κοινωνήσουμε, ακόμη και αν πήραμε την άδεια του πνευματικού.

Εγώ εξομολογούμαι στις εικόνες ή κατευθείαν στον Θεό όταν ο Ναός είναι άδειος;
  Σας είπε καμία εικόνα ποτέ «λελυμένος και συγχωρεμένος» είσαι; δεν συγχωρούν οι εικόνες, μόνο το πετραχήλι του πνευματικού, που είναι διάδοχος των Αποστόλων. Μάλλον όμως αυτοί που υποστηρίζουν κάτι τέτοιο διακατέχονται από τον φόβο, την άγνοια και την προσωπική τους ευκολία. Ναι μεν αλλά, λοιπόν. Και οι δικαιολογίες που μπορούν να βρεθούν αναρίθμητες. Ίσως κάποιοι να πιστεύουν πως δεν υπάρχει ελπίδα σωτηρίας ή πως οι αμαρτίες τους είναι τόσο μεγάλες και φοβερές, που θα καταπλήξουν τον πνευματικό. Ο πνευματικός όμως δεν περιμένει κανέναν ούτε να τον ανακρίνει ούτε να τον καταπλήξει με τις αμαρτίες του. Στόχος του πνευματικού είναι η επανασύνδεση του ανθρώπου με τον Θεό, μέσω της Θείας Κοινωνίας και όχι η κρίση και η κατάκριση ανθρώπων και πράξεων τους.  Αντίθετα στόχος του διαβόλου είναι να καταφέρει να τους κρατήσει μακριά από την επαφή με τον Θεό.
   Δυστυχώς, η ποιμαντική μας εμπειρία επιβεβαιώνει το ότι οι σύγχρονοι νεοέλληνες Ορθόδοξοι επιζητούν και ζουν μια θεολογία χωρίς Εκκλησία. Αυτό δεν γίνεται. Γιατί έτσι καταντάει η Ορθοδοξία ιδεολογία, η Εκκλησία αφηρημένη έννοια και ο Θεός απλά μια αόριστη – υπερφυσική δύναμη.  

Ο δικός μου πνευματικός δεν είναι τυχαίος; Δεν πηγαίνω στον οποιονδήποτε πνευματικό.
  Τις τελευταίες δεκαετίες πολλοί χριστιανοί μας σκοντάφτουν στο ιδεολόγημα του καλού πνευματικού ή χαρισματικού γέροντα. Τον αναζητούν θα έλεγε κανείς με τον ίδιο τρόπο που θα έψαχναν έναν καλό γιατρό, δικηγόρο, μηχανικό, για να προσπορίσουν κάποια άκτιστη δύναμη. Απαιτούν να είναι μεγάλος της ψυχής ανατόμος, διορατικός, προφητικός, να δίνει γρήγορες και έξυπνες λύσεις σε προβλήματα, να θεραπεύει αν δυνατόν ασθένειες, να διώχνει δαιμόνια. Δεν καταλαβαίνουν ότι με αυτόν τον τρόπο διαιωνίζουν το «εγώ» του αλλά και το «εγώ» τους, διατηρώντας πάση θυσία ή πολλαπλασιάζοντας τα κοσμικά του προνόμια.
   Πολλοί συνηθίζουν να θεωρούν τους δικούς τους πνευματικούς ανώτερους από όλους τους άλλους εξομολόγους. Είναι τραγικό όταν γίνεται, γιατί με αυτόν τον τρόπο θέτουν σε κίνδυνο, όχι μόνο τους ίδιους τους εαυτούς τους, αλλά κάνουν τον διάβολο να λυσσάει και να μάχεται ακόμη περισσότερο τον πνευματικό τους.
  Κάποιοι δε πιστοί αυτοπροβάλλονται, διαφημιζόμενοι ότι είναι πνευματικά παιδιά μεγάλων πνευματικών πατέρων, επιδιώκοντας έτσι να τους σέβονται και να τους υπολήπτονται οι συν-χριστιανοί τους. Πρόκειται περί ενός ατάκτου και πλανεμένου φαινομένου, που δυστυχώς αντί να αγιάζει αυτούς που καυχώνται, τους γκρεμίζει, όχι μόνον πνευματικά, αλλά και σωτηριολογικά.
  Τι και αν ο πνευματικός τους είναι αγιασμένος, «μέγας», «στάρετς», όταν οι ίδιοι ποτέ τους δεν βάζουν αρχή μετάνοιας και δεν αγωνίζονται; Μήπως θα τους σώσει μόνο η γνωριμία με τους άγιους πνευματικούς πατέρες; Όχι μόνον λοιπόν να σχετιζόμαστε με πνευματικούς γέροντες και γερόντισσες, αλλά και να προσπαθούμε να μιμούμαστε τη ζωή του Κυρίου μας, που εμπνέει όλους αυτούς. Διώξαμε τον Χριστό και στην θέση του βάλαμε ανθρώπους. Ας μην επιζητούμε η πνευματική πατρότητα να γίνεται «πνευματικό πατρονάρισμα».
  Απαιτείται προσοχή, στην περί του πνευματικού-εξομολόγου μας κρίση σε άλλα πρόσωπα. Όσο καλός και αν είναι ο πνευματικός μας, ή όσο αυστηρός, ή όσο επιεικής, ή όσο σκληρός, ή οτιδήποτε άλλο χάρισμα, ή ως χάρισμα, ή ως μειονέκτημά του έχει, ας παραμείνει μέσα μας. Δεν χρειάζεται διαφήμιση. Δεν κάνουν όλα τα φάρμακα για όλους.  

Είναι απαραίτητη η Θεία Κοινωνία μετά την Εξομολόγηση;
  Η μετάνοια δεν περιορίζεται στο Μυστήριο της Εξομολογήσεως. Η «συμφιλίωση» και η ένωσή μας με τον Θεό δεν ολοκληρώνεται χωρίς τη Θεία Κοινωνία. Αυτή είναι η μυστηριακή ένωση με τον Θεάνθρωπο Χριστό. Το αποκορύφωμα των Μυστηρίων. Η Εξομολόγηση μας προετοιμάζει για τη Θεία Κοινωνία για την μεγάλη συνάντηση. Η κατ’ εξοχήν συγχώρεση δεν είναι η χορήγηση της άφεσης ή η ευχή που διαβάζεται, αλλά η Θεία Κοινωνία. Εκεί ο Θεός και ο άνθρωπος συγχωρούνται και αλληλοπεριχωρούνται στο σώμα του Χριστού. Τα δύο Μυστήρια συναντιούνται αλλά και είναι ταυτόχρονα διαφορετικά.    

Μπορώ να κοινωνήσω λοιπόν, αφού εξομολογήθηκα;
  Μετά την Εξομολόγηση θα πρέπει να ζητήσουμε-συζητήσουμε με τον πνευματικό την άδεια να μεταλάβουμε. Αυτός ως γνώστης και με ποιμαντική ευθύνη θα ορίσει τον χρόνο, τη συχνότητα και τον τρόπο της προετοιμασίας μας (νηστεία, προσευχή, κανόνα, επιτίμιο, συγχώρεση-συμφιλίωση με τους άλλους κ.λ.π).    

Τι νόημα έχει να εξομολογούμαι τακτικά, όταν γνωρίζω, ότι θα επαναλάβω τις ίδιες αμαρτίες;
  H μετάνοια δεν είναι ένα παροδικό γεγονός αλλά μόνιμο, ένας δρόμος ατελείωτος.  Αυτός είναι ο πνευματικός αγώνας του ανθρώπου η δια βίου μετάνοια. Το Μυστήριο της Εξομολόγησης εξασφαλίζει, ότι καμία αμαρτία δεν μπορεί να μας απομακρύνει από το έλεος του Θεού. Μόνο η έλλειψη μετάνοιας μπορεί να μας καταδικάσει στην αιώνια στέρηση Του.
  Η κατ’ εξοχήν συγχώρεση δεν είναι η χορήγηση της άφεσης ή της ευχής που μας διαβάζει ο πνευματικός, αλλά η Θεία Κοινωνία. Εκεί ο Θεός και ο άνθρωπος συγχωρούνται και αλληλοπεριχωρούνται στο σώμα του Χριστού. Όταν, εξομολογούμαστε, δεν κάνουμε… χάρη στο Θεό. Ο Θεός χαρίζεται, αυτοαποκαλύπτεται στον άνθρωπο μόνο και αν ο ίδιος επιδιώξει να έχει σχέση μαζί Του. Ο Θεός δεν επιβάλλεται αλλά γνωρίζεται, βιώνεται. Ας θυμηθούμε τα λόγια του αγίου Τύχωνα του Ζάντονσκ: «Μη στεναχωριέσαι με τον εαυτό σου, σήκω και προχώρα, είτε σε πνίγουν τα δάκρυα είτε σε παραλύει ένα συναίσθημα τρόμου, όμως προχωράς, χωρίς να σταματήσεις».
  Ευτυχώς ο Θεός είναι ο μόνος που δεν έχει τελειομανία (γιατί οι άνθρωποι μπαίνουμε σε αυτόν τον πειρασμό) και έτσι δεν κρίνει τα πράγματα εκ του αποτελέσματος, δηλαδή πόσο τα κατάφερες. Βλέπει τον αγώνα, βλέπει την πρόθεση και ενισχύει με την την χάρη Του την συνεχή μας προσπάθεια.

Δεν έχω κάνει πότε τίποτε. Πάτερ μια ευχούλα θέλω!!!!!
  Δυστυχώς φαινόμενο πολύ διαδεδομένο στην εποχή μας. Δεν ζητούν καν να εξομολογηθούν, αλλά ζητούν να τους διαβάσει κάποιος πνευματικός την συγχωρητική ευχή. Μάλλον δεν έχουν το σθένος να ομολογήσουν ότι είναι αμαρτωλοί. Η ευχή όμως της Εξομολογήσεως έχει σχέση με κάποιον, που συναισθάνεται ότι είναι αμαρτωλός. Άρα, εάν ζητήσουμε εκ των προτέρων να μας διαβάσει ο πνευματικός την ευχή, απέχουμε τελείως από τη συντριβή και τη μετάνοια.
  Εάν δεν έχουμε αμαρτίες και άρα δεν είμαστε αμαρτωλοί, γιατί να μας διαβάσει ο εξομολόγος ευχή για να κοινωνήσουμε; Για την κατηγορία αυτή των πιστών πρέπει να σημειώσουμε, ότι πρόκειται περί μιας δαιμονικής εκ προοιμίου πλάνης, που οδηγεί τους ανθρώπους αυτούς σε βέβαιη πνευματική απώλεια. Για κανέναν από τους ανθρώπους που ζουν πάνω στο πλανήτη γη δεν υφίσταται το αναμάρτητο. Όλοι είμαστε αμαρτωλοί, οπότε όλοι μας έχουμε ανάγκη από συντριβή, μετάνοια και Εξομολόγηση. 

Πόσο συχνά πρέπει να εξομολογούμαστε;
   Το ιατρείο είναι πάντα ανοικτό και επισκέψιμο. Ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα, όσες φορές αγωνιζόμενος «τραυματίζεται», να προσέρχεται εν μετανοία σ’ αυτό και να θεραπεύεται, λαμβάνοντας την χάρη της αφέσεως των αμαρτιών, που πηγάζει αδιάκοπα από την θυσία του Χριστού.
  Πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι η συχνότητα δεν πρέπει να προσδιορίζεται από την περιδεή συνείδηση του ανθρώπου και μια ανάγκη πνευματικής εξαρτήσεως του από τον πνευματικό, κάτι που τον οδηγεί χωρίς πραγματικό λόγο κάθε τρείς και λίγο στο εξομολογητήριο, όπως τον κατά φαντασία ασθενή στον γιατρό.
  Τα αισθήματα ενοχής, το έντονο αίσθημα αυτοκατάκρισης, η διαρκής πάλη με την αμαρτία και την ενοχή, τον διάβολο υψώνουν θεόρατα εμπόδια στην πνευματική μας πορεία. Η περιδεής συνείδηση είναι αρρωστημένη και αποτελεί πηγή λανθασμένης θρησκευτικότητας και είναι λυπηρό που πολλές φορές την βλέπουμε να υπάρχει γύρω μας.
  Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι πρέπει να περάσουμε και στο άλλο άκρο όπου τα πάντα καθορίζονται βάσει της χαλαρής-ελαστικής συνειδήσεως του ανθρώπου που οδηγεί σε μια τυπική, κατ’ έθος (συνήθως λόγω κάποιας μεγάλης γιορτής) ή στη μαγική προσέγγιση του Μυστηρίου, διότι και αυτό πόρρω απέχει από την συνειδητή προέλευση στο μυστήριο με συντετριμμένη καρδία. Ούτε επίσης πρέπει να συνδέεται αποκλειστικά και μόνο με την συμμετοχή στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, γιατί έτσι μπορεί να εκφυλισθεί σε μια τυπική διαδικασία λήψεως της αδείας του πνευματικού απλά και μόνο για να κοινωνήσει ο άνθρωπος.
  Η συχνότητα λοιπόν συμμετοχής στο Μυστήριο σίγουρα δεν είναι καθορισμένη, αλλά εξαρτάται από την πνευματική κατάσταση του ανθρώπου, τις ανάγκες και τις πτώσεις του στην διεξαγωγή του πολέμου κατά των ορατών εχθρών της σωτηρίας του. Καταληκτικά ο Χριστιανός προσέρχεται στο Μυστήριο, όποτε συντρέχει λόγος μετάνοιας-συγχώρεσης.
    
Ποια η ηλικία συμμετοχής στο Μυστήριο;           
  Σχετικά με την ηλικία που μάλλον πρέπει αρχίζει κανείς να εξομολογείται, πιστεύουμε ότι αυτό πρέπει να συμβαίνει από τη στιγμή που το παιδί αρχίζει να διακρίνει το καλό από το κακό και να καταλαβαίνει ότι με λόγια ή τα έργα του ενεργεί αντίθετα με το θέλημα του Θεού.
  Σίγουρα δεν υπάρχει ο ίδιος βαθμός συνειδητότητας ή καταλογισμού της αμαρτίας όπως με ένα ενήλικα, πλην όμως έτσι το παιδί συνηθίζει να αναλαμβάνει τις ευθύνες της αμαρτίας-αστοχίας του. Αυτό θα αποτελέσει άριστη προπαρασκευή για την αναμέτρηση του με την αμαρτία, καθώς και συνειδητή συμμετοχή στο Μυστήριο μεγαλώνοντας. Βέβαια δεν πρέπει να μας ξεφεύγει να σημειώσουμε πόσο σημαντικό γεγονός αποτελεί το παράδειγμα των γονέων και του οικείου περιβάλλοντος.  

Τα επιτίμια τι είναι; Γιατί η Εκκλησία τιμωρεί με αυτόν τον τρόπο τους ανθρώπους;
  Και εδώ υπάρχει πολλή σύγχυση. Ακούγονται και γράφονται τα πλέον αντιφατικά πράγματα και δυστυχώς πολλοί χωρίς να το γνωρίζουν λειτουργούν υπό την επίδραση ετεροδόξων διδασκαλιών.
  Κατά τη διδασκαλία της Εκκλησίας, τα επιτίμια δεν είναι ποινές, που πρέπει να εκτίσει ο αμαρτωλός για να εξιλεώσει την θεία δικαιοσύνη, όπως υποστηρίζουν οι Ρωμαιοκαθολικοί. Τα επιτίμια είναι φάρμακα πνευματικά, τα οποία χορηγούνται με πολλή προσοχή και διάκριση από τον πνευματικό, όταν κρίνει ότι χρειάζεται να ενισχυθεί ο πιστός για τον αγώνα για την καταστολή των παθών και την παγίωση της μετάνοιας του. Γι’ αυτό και η επιβολή των επιτιμίων δεν είναι αναγκαίος όρος για την χορήγηση της αφέσεως. Και βέβαια σε καμία των περιπτώσεων (που δυστυχώς συμβαίνει) δεν πρέπει να θεωρούμε έναν πνευματικό καλό ή κακό (sic) αν βάζει ή δεν βάζει επιτίμια διότι φθάνουμε στο σημείο κληρικοί (αλλά και λαϊκοί) να λειτουργούμε σε ένα περιβάλλον Αστικού Κώδικα και να διολισθαίνουμε σε περιπτωσιολογίες νομικού χαρακτήρα. Το ζήτημα δεν είναι αν οι πνευματικοί ως άνθρωποι αν διαφέρουν μεταξύ τους. Το ζήτημα είναι να τα βάζουμε με τον εαυτό μας και τα λάθη και τις αμαρτίες μας πραγματικά.
  Τα επιτίμια χορηγούνται από τον πνευματικό απαθώς, με αγάπη και πρέπει να είναι ανάλογα με την σοβαρότητα του γεγονότος της αμαρτίας, του πάθους, που καλούνται να θεραπεύσουν, καθώς με την ετοιμότητα και διάθεση του πιστού για μετάνοια. Μέτρο των επιτιμίων είναι ο άνθρωπος και όχι η αμαρτία.
   Ενδεικτικά ως επιτίμια θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την αποχή για κάποιο χρονικό διάστημα από το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, την επιπλέον νηστεία, μια μεγαλύτερη προσευχητική προσπάθεια, την ελεημοσύνη, τις γονυκλισίες κ.α.
   Το έργο του πνευματικού είναι το έργο του Χριστού. Ας θυμόμαστε πάντοτε τον τρόπο με τον οποίο ο Θεός στάθηκε απέναντι στους ανθρώπους. Η διακονία μας ως Ιερείς ας είναι μια προσπάθεια χειραγωγίας του ανθρώπου στην αληθινή μετάνοια και όχι σε μια ψυχολογική τακτοποίηση και νομική ικανοποίηση. Η αληθινή μετάνοια πηγάζει από την αγάπη στον Θεό και αυτό είναι που πρέπει πραγματικά να ερευνήσουμε.
  Πολλές φορές η Εκκλησία είναι γεμάτη, και το χαιρόμαστε. Εάν, όμως, ρωτήσουμε: «Πιστεύετε στον Χριστό πραγματικά και ολοκληρωτικά;». Θα μας απαντήσουν σίγουρα «μα τότε γιατί είμαστε εδώ;». Δεν ξέρω όμως αν θα είναι εύκολο και αν θα είναι πρόθυμοι να μας απαντήσουν ειλικρινά αν τους ρωτήσουμε: «Αγαπάτε τον Χριστό; Τότε συγχωρέστε». Πίστη έχουν και οι δαίμονες! Η αγάπη τους λείπει!

Εξομολόγηση ή ψυχανάλυση;
   Η διάζευξη αυτή μας παγιδεύει σε μια θεολογική ή επιστημονική απολυτότητα. Οι θεραπευτικές μέθοδοι που έχει εφεύρει ο άνθρωπος, πάντα κατά παραχώρηση του φιλάνθρωπου Θεού, είναι πολύτιμες, όμως δεν παρέχουν υπαρξιακής τάξεως σωτηρία στον άνθρωπο, αλλά ανακούφιση η ίαση κάποιων από τις νοσηρές εκδηλώσεις της πεπτωκυίας φύσεως. Δεν προσφέρουν την υπέρβαση της φυσικής φθοράς και αναγκαιότητας, των οποίων έσχατη φανέρωση είναι ο θάνατος.
  Καμία ψυχολογική θεραπευτική μέθοδος δεν μπορεί να θεωρηθεί υποκατάστατο της Εξομολογήσεως ούτε η Εξομολόγηση επιτρέπεται να ευτελίζεται, θεωρούμενη ως εναλλακτική θρησκευτικού τύπου ψυχολογική θεραπεία. Επίσης όταν κάποιος χρειάζεται και τις δύο, δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση μεταξύ τους.
   Επομένως ας γίνει αντιληπτό, ότι εξομολόγηση και ψυχοθεραπεία είναι διαφορετικά μεγέθη, μη συγκρίσιμα, το μεν θεανθρώπινο, το δε ανθρώπινο και τα δύο όμως όταν λειτουργήσουν σωστά στόχο έχουν τον πεπτωκότα άνθρωπο.   

Πρακτικές συμβουλές.
  Βασική προϋπόθεση για να βοηθήσουμε στην προετοιμασία μας για το Μυστήριο είναι να επικρατήσει μέσα στην σκέψη μας ταπείνωση και διάθεση μετάνοιας. Η μελέτη της Καινής Διαθήκης, Πατερικών Συγγραμμάτων, βίοι Αγίων βοηθούν αυτήν μας την προσπάθεια. Απαραίτητη είναι η προσευχή. Η ορθρινή προσευχή και το απόδειπνο αποτελούν δύο όμορφες ακολουθίες για την καθημερινή μας προσπάθεια. Αλλά και όλη η ύπαρξη μας πρέπει να μας οδηγεί ώστε όχι απλά να κάνουμε προσευχή αλλά να γινόμαστε προσευχή. Ο τακτικός προσευχητικός εκκλησιασμός, η τήρηση των νηστειών κάτω από το πρίσμα μιας γενικότερης πνευματικής ασκήσεως είναι δύο ακόμη πολύ σημαντικοί σταθμοί και παράμετροι της πορείας μας.
   Η πραγματική συγχώρεση οικείων, γνωστών, φίλων, είναι επίσης η πηγή μιας καλής προετοιμασίας. Τέλος πρέπει να γνωρίζουμε ότι στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν υπάρχει κατάλογος αμαρτημάτων, τον οποίο να τον συμβουλευόμαστε. Η ενσυνείδητη ενδοσκόπηση στο βάθος της ψυχής και η μελέτη για τον εντοπισμό των αμαρτημάτων μας είναι ο καλύτερος κατάλογος όταν συνυπάρξει με την αυτογνωσία της μετάνοιας μας. Πολύ ίσως θα μας βοηθήσει στην διατύπωση των σκέψεων μας και μια απλή σημείωση αυτών που θα θέλαμε να εκφράσουμε.  
   Θα προτρέπαμε όταν έχουμε ανάγκη να μιλήσουμε με τον πνευματικό μας να έχει υπάρξει μια επικοινωνία μαζί του προκειμένου πρωτίστως εμείς να έχουμε προετοιμαστεί για την συνάντηση μας αλλά και ο ίδιος, να έχει τον απαραίτητο χρόνο να μας αφιερώσει.     

Συμπερασματικά:
   Από την ποιμαντική μας διακονία γίνεται καθημερινά αντιληπτό ότι χρειάζεται ένας επανευαγγελισμός του ποιμνίου μας. Η συντριπτική πλειοψηφία του λαού μας μπορεί να ανήκει στην Ορθόδοξη Εκκλησία αλλά η εποχή μας αιτείται ολοένα και πιο επιτακτικά τον επανευαγγελισμό, την επανεύρεση του νοήματος της χριστιανικής ζωής και της βιώσεώς του, την γνώση του περιεχομένου της χριστιανικής πίστεως και την κατάθεση της μαρτυρίας του ορθοδόξου ήθους σε έναν κόσμο που τα στερείται και του τα στερούν. Ζούμε σε μια κοινωνία στην οποία κυριαρχούν η διαστρέβλωση, η πνευματική και ιδεολογική σύγχυση, οι διαφόρων τύπων νεοφανείς μυστικισμοί και αιρέσεις και μια αίσθηση μοναξιάς και διεξόδου να κατακλύζουν την καθημερινότητα του ανθρώπινου βίου.
   Περισσότερο παρά ποτέ ο ποιμένας πρέπει σήμερα να κοπιάσει, να συναντήσει τον «τσαλακωμένο» άνθρωπο στην λύπη και τη χαρά του, στο πρόβλημα και την δυσκολία του, στην ασθένεια του, στο πένθος του, την πτώση και την απόγνωσή του ώστε να του μεταφέρει το μήνυμα της χαράς του Ευαγγελίου. Πρέπει να δώσουμε, να διδάξουμε ΧΑΡΑ και ΑΝΑΣΤΑΣΗ.
    Ας απαλλάξουμε τον άνθρωπο της εποχής μας που έρχεται εκλιπαρώντας μπροστά μας από την μιζέρια, την ενοχή, τον δήθεν καθωσπρεπισμό του φαίνεσθαι που του ζητάει η κοινωνία μας. Ο Χριστός με το έργο του απελευθέρωσε όσους «φόβω θανάτου δια παντός του ζην ένοχοι ησάν δουλείας» (Εβρ. 2,15).
   Είναι, άλλωστε, σαφής η εντολή του ίδιου του Κυρίου μας, «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, διδάσκοντες αυτούς τηρείν πάντα όσα ενετειλάμην υμίν και ιδού εγώ μεθ’ υμών ειμί πάσας τας ημέρας, μέχρι της συντέλειας του αιώνος» (Ματθ. 28, 19-20).
   Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να εμφυσήσουμε στους ανθρώπους μια εξομολογητική συνείδηση. Ας τους οδηγήσουμε στην αποενοχοποίηση ότι η εξομολόγηση και ταυτόχρονα η Εκκλησία και ο Θεός δεν είναι κάτι το οποίο πρέπει να φοβούνται, κάτι που εξαντλείται στο συμβολικό, το παροδικό των ανθρωπίνων παραδόσεων ή δοξασιών, των φολκορικών εθίμων. Ας τους καταστήσουμε κοινωνούς του γεγονότος ότι το Μυστήριο αυτό είναι μια ευκαιρία συνάντησης-επανεκκίνησης της σχέσης τους πρωτίστως με τον Θεό αλλά και τους συνανθρώπους τους. Και πάνω απ’ όλα όλοι μας ας μάθουμε να αγαπάμε πραγματικά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Οσίου Θεοφάνους του Εγκλείστου, Ο δρόμος της Ζωής, Έκδοση τέταρτη Ιερά Μονή Παρακλήτου Ωρωπός Αττικής 2000
Μητροπολίτης Σισανίου και Σιατίστης κ.κ. Παύλος, Εξομολογητική, Το Μυστήριο της Ιεράς Εξομολογήσεως στην Εποχή μας, Αθήνα 2013, εκδ. Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών , σελ.101-111
Μητροπολίτης Αργολίδος κ.κ. Νεκτάριος , Εξομολογητική, Τυπολογία εξομολόγουμένων και δημιουργία εξομολογητικής συνείδησης, Αθήνα 2013, εκδ. Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών , σελ. 165-189
Μητροπολίτης Σουρόζ Αντώνιος+, Η συνάντηση με τον ζωντανό Θεό Εκδόσεις Εν πλω Έκδοση Α’ Νοέμβριος  2009
Αρχ. Βασίλειος Γοντικάκης, Εξομολογητική, Η διακονία του μυστηρίου της Ιεράς Εξομολογήσεως, Αθήνα 2013, εκδ. Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών, σελ. 113-124
Αρχ. Νικόλαος Ιωαννίδης, Εξομολογητική, Το Μυστήριο της Ιεράς Εξομολογήσεως στην πατερική παράδοση της Εκκλησίας, Αθήνα 2013, εκδ. Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών, σελ. 27-66
Αρχ. Γρηγόριος Παπαθωμάς, Εξομολογητική, Τρόποι εφαρμογής των Ιερών Κανόνων στο μυστήριο της Ιεράς Εξομολογήσεως, Αθήνα 2013, εκδ. Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών, σελ.96-98
Αρχ. Βαρθολομαίου Καθηγούμενου Ι. Μ. Εσφιγμένου, Εξομολόγηση-επανεκκίνηση, Ιστοσελίδα www.esphigmenou.gr
πρωτ. Μιχαήλ Καρδαμάκης+ Κεφάλαια Κατανυκτικά Τόμος Β’ Εκδόσεις Ακρίτας
πρωτ. Γεωργίου Χρ. Ευθυμίου, Το Μυστήριο της Μετάνοιας-Εξομολογήσεως
πρωτ. Θεμιστοκλής Χριστοδούλου, Εξομολόγηση  -   Για μια καλή προετοιμασία Εκδόσεις Ορθοδόξου Ιεραποστολικού Σωματείου << Παναγία η Κοσμοσώτειρα >>
πρωτ. Αδαμαντίου Αυγουστίδη, Εξομολογητική, Ακρίβεια και Οικονομία ως Γενικές Ποιμαντικές αρχές, Αθήνα 2013, εκδ. Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών, σελ. 191-204
πρωτ. Βασίλειος Θερμός, Που να βρω την ψυχή μου, Εκδόσεις Αρμός Αθήνα 2008
πρωτ. Βασίλειος Καλιακμάνης, Εξομολογητική, Ιερά Εξομολόγηση και ψυχικές διαταραχές, Αθήνα 2013, εκδ. Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών, σελ. 146-161
πρωτ. Κωνσταντίνος Στρατηγόπουλος, Ο σκοπός του Ιερέα-Πνευματικού στην Ορθοδοξία, www.sophia-ntrekou.gr  Επιμέλεια κ. Σοφία Ντρέκου
πρωτ. Αντώνιος Πινακούλας Εξομολογητική, Το Μυστήριο της Ιεράς Εξομολογήσεως στην Εποχή μας, Αθήνα 2013, εκδ. Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών, σελ. 128-143
Ανδρέας Θεοδώρου+, Απαντήσεις σε ερωτήματα δογματικά εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας 1997 σελ. 163-165
Στυλιανός Παπαδόπουλος, Η Εκκλησία και τα Ιερά Μυστήρια κατά τον Ιερό Χρυσόστομο, Εκδόσεις Αποστολική Διακονία, Έκδοση Α’, σελ. 11-123
Χρήστος Γιανναράς, Η Ελευθερία του ήθους, Τρίτη έκδοση, Εκδόσεις Γρηγόρη Αθήνα 1989
Δημήτριος Λυκούδης, Βίος αβίωτος, Δοκίμια ορθοδόξου προβληματισμού, Αθήνα 2014
Αναστάσιος Θεοφιλογιαννάκος, Οι διαπιστώσεις ενός εξομολογούμενου σε τρία κεφάλαια, Πειραϊκή Εκκλησία τχ. 275, Νοέμβριος 2015, σελ.49
Νικήτας Καυκιός, Ζήσε την αλήθεια, κράτα ζωντανή την καρδία σου στην αγάπη, Εκδόσεις Αρμός 2017
 





Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

ΕΝΟΡΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΗΝΟΣ ΜΑΡΤΙΟΥ 2024

  ΕΝΟΡΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΗΝΟΣ ΜΑΡΤΙΟΥ 2024   ΕΝΟΡΙΑ ΑΓΙΟΥ ΘΕΡΑΠΟΝΤΟΣ   ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΘΕΡΑΠΟΝΤΟΣ (Oststr. 47, 33332 Gütersloh) Κυ...